Επαναπροσδιορίζοντας τη φιλοσοφία από τον πάπυρο του Αλκμάνα (H Σπάρτη υπήρξε στη σκέψη η πρώτη;

           

                                                                   

  του Σωτήρη Γλυκοφρύδη

            Το 1957 στην πόλη Οξύρυγχο της Αιγύπτου ερμηνεύτηκε ο πάπυρος 2390 που περιείχε ένα ποίημα σχετικό με κοσμογονία. Από τα μεταφρασμένα σπαράγματα προέκυψε πως ήταν του Σπαρτιάτη ποιητή Αλκμάνα, ο οποίος έζησε τον 7^ο π.Χ. αιώνα. Ο αστροφυσικοί Μάνος Δανέζης, Ευστρ. Θεοδοσίου, Θεοφανης Γραμμένος και Μαργιέλα Σταθοπούλου, μετέφεραν τα γραφόμενά του πάνω στη σύγχρονη φυσική και τα ανακοίνωσαν σε εργασία με τίτλο «Μια προσωκρατική κοσμολογική πρόταση». Η μελέτη πρωτο-δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ και στα περιοδικά Δαυλός - Ιχώρ. Ο Αλκμάνας παρουσίαζε τη δημιουργία ενός κόσμου σαν κβαντική αντιστροφή μιας μαύρης τρύπας, όπου μέσα από ένα λώρο παράγεται μια σημειολογική πηγή φωτός η οποία επιφέρει τη γέννηση του κόσμου. Και το φως, εκεί που είναι αραιό, ενισχύεται από τους κατά τόπους ήλιους. Η θεώρηση αυτή σχετίζεται με το κοσμογονικό μοντέλο του Στήβεν Χώκινγκ και όχι μόνο. Περισσότερες πληροφορίες για την εργασία των ως άνω ερευνητών πάνω στο κοσμολογικό μοντέλο του Αλκμάνα υπάρχει στο διαδίκτυο.

            Ο πάπυρος όμως του Αλκμάνα δεν είναι μόνο το κομμάτι ενός παζλ, που αναφέρεται στην αρχαιοελληνική κοσμολογική σκέψη, τουλάχιστον μερικών ιδιαίτερων μορφών της προσωκρατικής φιλοσοφίας, αλλά είναι και μια πνοή ξεκαθαρίσματος ενός τοπίου από το οποίο προκύπτουν δυο σημαντικά γεγονότα. Το ένα είναι ότι η Δωρική σκέψη ίσως αποτελεί το περιστύλιο του Ιωνικού αρχιτεκτονήματος της φιλοσοφίας, και το άλλο είναι ότι δίνει άλλη διάσταση στο φυσικο-κεντρικό τοπίο. Επιτρέψτε μου να κάνουμε ένα περίπατο στα ερείπια της αρχαιοελληνικής σκέψης όπου θα αποδειχθεί ότι στους Έλληνες η ανθρωπότητα πάντα θα χρωστάει και δεν θα μπορεί να ξεχρεώσει. Ίσως οι κάφροι καλό είναι να καταλάβουνε ότι αν τους πάρουμε τη λέξη ¨Ευρώπη¨ θα ψάχνουνε να βρούνε πού ανήκουνε. Τη Δημοκρατία τους τη χαρίζουμε.

  

            Η πρώτη καταγεγραμμένη Ελληνική κοσμογονία είναι του Ησίοδου, ο οποίος περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου απο το Χάος, (αρχή το Χάος, μετά ήλθε η Γη, κατόπιν ο Τάρταρος με τον Έρωτα και ακολουθούν μια σειρά από αναλύσεις που μεταπίπτουν σε θεούς). Η κοσμογονία του Ησίοδου θεωρήθηκε θεογονία. Παρά ταύτα, το κοσμολογικό μοντέλο του είναι πολύ σημαντικό διότι παρουσιάζει τον κόσμο να δημιουργείται μέσα από ένα χάος, όπως όντως δημιουργήθηκε. Ο Ησίοδος ήταν Βοιωτός, ως εκ τούτου στην καταγωγή του προκύπτει, πίσω από τις ετικέτες, Δωριεύς.   

            Ως αρχή της φιλοσοφίας και της επιστήμης ορίζεται επισήμως ο Ίωνας Θαλής. Για τη δημιουργία του κόσμου είπε το γνωστό ¨αρχή το Υδωρ¨ που εννοούσε το υγρό στοιχείο. Η γνωστή φιλοσοφία του αναφέρεται στη γη. Ο Θαλής δεν έχει βρεθεί  να παρουσιάζει στην κοσμογονική σκέψη του κάτι σημαντικά επαναστατικό, αλλά θεωρείται ο πατέρας της φιλοσοφίας και της επιστήμης διότι: θέτει τη βάση της μιας αρχής, μιλά καθαρά και ξάστερα και είναι ο συνεκτικός κρίκος υπόθεσης και πράξης. Έζησε στη Μίλητο, μισό και πλέον αιώνα μετά τον Ησίοδο.

            Ο πρώτος που παίρνει τη φιλοσοφία από τη γη και την πάει στα ουράνια, είναι ο συμπατριώτης του Θαλή και μάλλον ¨μαθητής¨ του, ο Αναξίμανδρος. Ο Αναξίμανδρος θεωρεί ως αρχική ουσία το Άπειρο, που σημαίνει το Απροσδιόριστο και όχι το απεριόριστο όπως λαθεμένα αποκαλείται. Το Παν (η αρχική και πλήρης ονομασία του Σύμπαντος) των Ιώνων είναι κλειστό και περικεχαρακωμένο και αέναα μεταβλητό. Η εκτροπή της εννοιολογικής προσέγγισης της γλώσσας μας το μετέτρεψε και το μετέτρεψε από απροσδιόριστο (άνευ πυρός, - οντολογικής πείρας - εμπειρίας ) σε απεριόριστο (άνευ ορίων - οντολογικά άμετρο - αμετροεπές). Ο Αναξίμανδρος σε σχέση με το Θαλή είναι στη σκέψη του βαθύτερος κι εκτενέστερος. Στη σύντομη ζωή του είναι γνωστές οι απόψεις του ότι η δημιουργία των ειδών έγινε από τη θάλασσα και αναφέρει τη βιολογική ιδιαιτεροποίησή τους, γενόμενος πρόγονος του Δαρβίνου. Λένε επίσης πως δημιούργησε το σκιοθηρικό γνόμωνα (ηλιακό ρολόι), αλλά εδώ έρχεται δεύτερος μετά τους Βαβυλωνίους. Στην κοσμογονία του αναφέρεται στη γέννεση του κόσμου κατά τον Ράσελ ¨σουρεαλιστικά¨ αλλά υπό το πρίσμα των νεότερων απόψεων και δυνατά στοχοποιημένο. Περιγράφει πρώτος τη γη ότι βρίσκεται μετέωρη στο πουθενά, χωρίς να πατά και να στηρίζεται κάπου, ενώ γύρω της υπάρχουν αναρίθμητες από παραπλήσιες κοσμικές μονάδες.

            Ο Αναξίμανδρος, για να τον εντοπίσουμε το θέμα μας, είναι γνωστό πως βρέθηκε κοντά το 550 στη Σπάρτη, την πατρίδα του Αλκμάνα, ο οποίος δεν ζούσε τότε αλλά υπήρχαν σαφώς τα ποιήματα και τα τραγούδια του. Η ποίηση είναι πρώτη και μετά έρχεται η φιλοσοφία η οποία γίνεται λόγος πεζός και καταλήγει τελικά σερνάμενος. Ο Αναξίμανδρος, στη Σπάρτη λέγεται πως πήγε το ηλιακό ρολόι και προέβλεψε ένα σεισμό, αλλά πρέπει να πήρε κάτι. Τα ταξίδια του Θαλή, του Εκαταίου (με τον οποίο ο Αναξίμανδρος συνεργάστηκε για τη δημιουργία ενός γεωγραφικού χάρτη με μεσημβρινούς) και γενικά τα τότε  πήγαινε - έλα των λαγωνικών του πνεύματος της Ιωνίας, δεν γινόντουσαν χωρίς λόγο. Τότε, που η Ιωνία είχε φλογιστεί για την ανακάλυψη της κοινής αρχής, η όσφρηση των λαγωνικών της για πληροφορίες ήτανε στην τσίτα.  

            Θεωρώντας τον Αναξιμένη ως εκλαϊκευτή του Αναξίμανδρου, ακολουθούν κατά σειρά σπουδαιότητας οι Ηράκλειτος, Ξενοφάνης και Πυθαγόρας, που οι δυο τελευταίοι μετέφεραντην Ιωνική φωτιά στην κάτω Ιταλία. Η Αθήνα τότε ήταν ακόμη ένα σκορποχώρι, και η Σπάρτη προσπαθούσε να αναδομήσει, μετά από τέσσερις σκοτεινούς αιώνες, την Αχαιο -Λακεδαιμόνια πολιτεία, γενόμενη η πρώτη πόλη - κράτος με βάση την ευπείθεια σε νόμους. Νόμων βασικών, προγονικών και φυσικών, που θεωρούντο δομικό στοιχείο για τη δημιουργία μιας άλλης ζωής και άλλων αξιών, προσπαθώντας να περικόψει τα πολλά λόγια των ¨όμοιων¨ πολιτών, τα οποία δημιουργούσαν εκτροπή και φαυλολογία. Το ¨λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν¨ σημαίνει ¨λέγε λόγια λίγα και καλά, εντασσόμενος στους νόμους της Λακεδαίμωνος και πράττε, πράττε τα ανδρεία έργα.  

            Η Σπάρτη, συν τοις άλλοις, υπήρξε ο πρόδρομος της Παρμενιδο - Λακανικής προσέγγισης της εκτροπής της γλώσσας, μια θεωρία που διαπερνά όλους τους σύγχρονους γλωσσολόγους φιλόσοφους, όπως τους Βιντγκενστάιν, Ντεριντά και Τσόμσκυ, οι οποίοι τη θεωρούν ως αίτιο πλέον των δεινών του σύγχρονου ανθρώπου. Αποδομείται ο άνθρωπος επειδή αποδομήθηκε η γλώσσα, αυτή είναι η συνοπτική ουσία. Φρένο για την αποδόμηση της γλώσσας, σα να το ήξεραν από παλιά, προκύπτουν με το ολιγομίλητο, οι Σπαρτιάτες. Κλείνω όμως το θέμα της γλώσσας και συνεχίζω να περπατώ μαζί σας στους δρόμους της φιλοσοφίας.

            Ο Ηράκλειτος στην Έφεσο, παίρνει την άπειρη ουσία του Αναξίμανδρου που όπως είπαμε είναι απροσδιόριστη (άπειρο: από το α στερητικό + πείρα - απροσδιόριστο) η οποία ανακυκλώνεται κομίζοντας στο συμπαντικό νου την εμπειρία, και την κάνει ενέργεια. Η ανώτερη μορφή της είναι εντελώς λεπτή, σαν αιθέρας, όπως έχει πει ο Αναξιμένης. Ο Ηράκλειτος δημιουργεί τη θεωρία της ¨πύρωσης και αποπύρωσης¨, μέσα από αέναες μεταβολές όπου τα πάντα σαν ποτάμι, ρέουν.  

            Ο Πυθαγόρας που καταλαβαίνει τις αδυναμίες της γλώσσας και τα όρια του νου, προτιμά με κλειδί τους αριθμούς να ανοίξει την πόρτα της δημιουργίας και να δει το πνεύμα του δημιουργού. Ανακαλύπτει με τα σφαιρίδια από τον άβακα ένα σχετιζόμενο με τρίγωνα, τρισυπόστατο αρμονικό σύμπαν, και τη διάσταση ενός Θεού τέκτονα, μουσικού και γεωμέτρη. Σύντομα όμως το οικοδόμημά του καταρρέει όταν συναντά τον πρώτο άρρητο αριθμό (ρίζα του 2) που προκύπτει ως σπέρμα φρίκης από το γνωστό θεώρημά του, απαγορεύοντας την κοινοποίησή του με ποινή το θάνατο.

            Ο Ηράκλειτος από την Έφεσο ωρύεται για την εκτροπή που πήρε η φιλοσοφία με τους αριθμούς και την Πυθαγόρια νοοτροπία, ορίζοντας ως μετεξέλιξη των ένπυρων μορφωμάτων τους νόμους της απροσδιοριστίας, γενόμενος ο πρύτανης της σύγχρονης Χαοτικής αλλά και ο πλέον νομοκράτης. Πιο νομοκράτης φυσικός φιλόσοφος και πιο χαοτικός από τον Ηράκλειτο, δεν γίνεται. Βρίσκεται σ’ ένα κλουβί να αλυχτά, προσπαθώντας να βρει διεξόδους περπατώντας απο τη μια μεριά στην άλλη, όχι σαν τη γάτα αλλά σαν το λύκο στο κουτί του Σρέντινγκερ.

            Ο Ξενοφάνης στην κάτω Ιταλία γκρεμίζει από τα βάθρα τους υπάρχοντες Θεούς, δημιουργώντας την αρχή της Ελεατικής φιλοσοφίας με αιχμή τον Παρμενίδη, ο οποίος ενώνει φιλοσοφία και θρησκεία σε ένα κοσμολογικό ¨εόν¨, που σημαίνει ¨ενυπάρχον ον¨ το οποίο θα ορίσει ο Πλάτων που θα γεννηθεί αργότερα, στο ¨επέκεινα¨, ως ον της δημιουργίας των τέλειων ιδεών και των μορφών, επιφέροντας τη βάση της σύγχρονης αντίληψης περί Θεού. Από την άλλη μεριά, ο Αριστοτέλης θα τσιμπολογήσει από τον Παρμενίδη επιλεκτικά ό,τι τον συμφέρει, όπως το μηχανισμό της λογικής του. Ο Παρμενίδης στο διασωθέν έργο του ¨Περί Φύσεως¨ το οποίο είχα την ευτυχή κατάληξη να το μεταφράσω και πιστεύω να το εννοήσω, είναι η διασωθείσα Βίβλος της Φιλοσοφίας. Αναφέρεται αρχικά στη γλώσσα που παρεκτράπηκε, θεωρώντας το αυτό ως ¨προπατορικό αμάρτημα¨ και αναφέρεται στη γέννηση ενός κόσμου που μοιάζει με έκρηξη σούπερ νόβα. Η σημειολογική αρχή του, η αισθητική – οπτική, προκύπτει με το φως, αλλά τα πιο πριν περιγραφόμενά του οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η πηγή αυτή που τη θέτει πριν τη βήσα οδό, δηλαδή πριν τους κβαντικούς άνεμους της δημιουργίας, προκύπτει να είναι προ - κβαντική, καθαρά νοητική. Θα έλεγα ότι ο Παρμενίδης λέει: ¨Ζούμε με τη σκέψη μας μέσα σε μια σκέψη άλλη¨. 

            Ο ¨μαθητής¨ του Παρμενίδη, Λεύκιππος, παίρνει τη μια ιδιότητα αυτού του φωτός, το άτμητο, και την ορίζει βασική αρχή της δομής της φύσης με το όνομα, ¨άτομο¨ (μη τεμνόμενο).

            Το αγαπημένο πουλέν του Παρμενίδη, ο Ζήνων ο Ελεάτης (για να τον ξεχωρίζουμε από το Στωικό) επικεντρώνεται στην απόδοση της κατανόησης του δασκάλου του, γενόμενος όπως στον Αναξίμανδρο ο Αναξιμένης, ο εκλαϊκευτής του. Για να δείξει ότι ο μέντοράς του έχει δίκιο και τίποτα στη βάση της φύσης δεν συμβαίνει και ότι όλα είναι τοποχρονικές εκδηλώσεις, πετάει έξω από το γίγνεσθαι την έννοια του χρόνου, διαψεύδοντας τις αέναες μεταβολές (και εκ των προτέρων τον Αϊνστάιν του οποίου η θεωρία καταρρίφθηκε όσον αφορά ότι δεν υπάρχει κάτι πιο γρήγορο από το φως, πράγμα που κλονίζει στο ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι ένα). Κάποτε, που δεν θα ζούμε, θα αποδειχθεί ότι ο Ζήνων (και ο Παρμενίδης) είχε κατά βάθος δίκιο. Τίποτα στην ουσία (κυριολεκτικά ως ουσία) δεν συμβαίνει. Ζούμε σε ένα μη μεταβαλλόμενο, στη βασική δομή του, (συμ)παν, όπου ο χρόνος δημιουργεί την κίνηση και τις μεταβολές γλιστρώντας σα φίδι στα κενά και την περιφέρειά του.

            Ένας άλλος μαθητής του Παρμενίδη, ο Μέλισσος, δημιουργεί στη Σάμο τη Παρμενιδική σχολή του φωτός, από την οποία ξεπηδά ο Αρίσταρχος των φωτονίων, θέτοντας στο κέντρο του παντός και αυτός το φως. Κι εμμέσως σε κάθε πλανητική συστάδα θέτει επίκεντρο - εκπρόσωπο του φωτός έναν ήλιο, συγγενευοντας με τον Αλκμάνα, δημιουργώντας πολύ πριν από τον Κοπέρνικο την ανάταξη της Πυθαγόρειας γεωκεντρικής αντίληψης, δίδοντας για πρώτη φορά επισήμως και με αποδείξεις την ηλιοκεντρική θεώρηση του γήινου συστήματος.

            Ο Παρμενιδικός Εμπεδοκλής που φτιάχνει τη Θεωρία του Παντός, με τις δυο δυνάμεις (που δεν είναι αντίθετες αλλά φιλο-νικούν) και τις τέσσερις γήινες ρίζες, θεωρώντας ότι η αποστολή του στο μάταιο τούτο κόσμο των ανοήτων πλην συμπαθών ανθρώπων στους οποίους κάνει καλό, τελείωσε, γίνεται εν πλήρη διαύγεια πνεύματος, αναχωρητής, ενώνοντας την φλόγα της ψυχής του με το αέναο πυρ του πνεύματος της δημιουργίας.

            Ο Δημόκριτος, όμως, κι εδώ εισήλθαμε πλέον στη Σωκρατική και μετασωκρατική παραφθορά της φιλοσοφίας, εκτρέπει την προ-φωτεινή, αέναη, σταθερή και κβαντική άτμητη πηγή του φωτός, κάνοντάς την καθαρά και μόνο υλική. Ο Αναξαγόρας ενίσταται, ενίσταται αγρίως και ο Πλάτων προσπαθώντας να κάψει τα γραπτά του Δημόκριτου, αλλά ο Πρωταγόρας έχει δώσει πλέον το σύνθημα της στροφής στον άνθρωπο. Η έρευνα της φύσης πήγε το νου τόσο μακριά, που η πρακτική χρησιμότητα της φιλοσοφίας από την οποία ξεκίνησε, κατέληξε στον άνθρωπο επικίνδυνη, στερούμενη αντικειμένου.

     

            Είναι απίστευτο, οι προσωκρατικοί Έλληνες τι είχαν πει, τι είχαν βρει, που είχαν φτάσει. Πολλοί θεωρούν αμφίβολο αν οι ανακαλύψεις τους έγιναν με το μυαλό ή τη διαίσθηση ή υπήρξε κάτι άλλο. Φρονώ πως έγιναν μόνο με το μυαλό τους.  

            Μια φούχτα Έλληνες, όταν καιγόταν η πατρίδα τους έδωσαν στον κόσμο το φως μέσα από το διονυσιακό και απολλώνιο δισκοπότηρο της δημιουργίας. Απομυθοποίησαν, διέλυσαν δεισιδαιμονίες, έφτιαξαν την επιστήμη. Μια εποχή που οι λαοί ακολουθούσαν τους προφήτες τους, στην Ελλάδα κήδευαν φιλοσόφους. Και θα τους κηδεύουν πάντοτε, διότι ο τόπος ετούτος, στον οποίο υπάρχουν σε κλίμακα και αντιθέσεις σχεδόν τα πάντα, συνέχεια θα τραγωδεί μαζί και θα γεννάει. Είτε ως τρόπο υπαρκτής ζωής είτε ως αντίληψη. Ποτέ και πουθενά αλλού η έκφανση του νου δεν ήταν τόσο δυνατή, τόσο αγνή και τόσο κολασμένη.

            Ξεφύγαμε όμως από το θέμα μας, ζητώ την κατανόησή σας, μας λένε πένητες κι αλλοπρόσαλλους, αυτοί που κάνουν τα λεφτά τρόπο ζωής και άλλο δεν καταλαβαίνουν. Μου χάλασε η διάθεση, πάμε τώρα για να κλείσουμε πίσω στον Αλκμάνα.

      

            Επαναπροσδιορίζοντας τα δεδομένα της φιλοσοφίας και προχωρώντας σαν τους ιχνηλάτες στα ερείπια μιας ηρώων γης, η πνευματική Ελλάδα από τη Σπάρτη τώρα μας εκπλήσσει. Η πόλις θεωρείτο πως ήταν μια πολεμική μηχανή, τώρα με τον Αλκμάνα αποδεικνύεται και περιστύλιο της Ιωνικής ακρόπολης της φιλοσοφίας. Με αυλακώσεις στην περιφέρεια σε κάθε κίονα, και στο επιστήλιο,  απλός. Ρυθμός με αιχμηρές γωνίες. Δεν είναι τυχαίο που η ακρόπολη των Αθηνών είναι Δωρικού ρυθμού. Στην Μικρασιατική Ιωνία δεν έχουν βρεθεί ομολογουμένως πολλές Δωρικές καταβολές, αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπήρχε ανάλογη υποδομή. Οι Δωριείς προκύπτουν, από μια βάση, παλαιότεροι από τους Ίωνες. Στη μυθολογία ο Δώρος, γιος του Έλληνος, από τον οποίο προέκυψαν οι Δωριείς, ήταν πρόγονος και όχι απόγονος του Ίωνα, του προγόνου των Ιώνων. Ο Ιωνικός ρυθμός είναι μια μετεξέλιξη του Δωρικού. Πολλά στοιχεία αν εξεταστούν από μια ιδιαίτερη σκοπιά όπως αυτή που αντιπροσωπεύει η Λακωνική γλώσσα, τείνουν στο γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες υπήρξαν οι πρώτοι, αν όχι στη δημιουργία της δομής της Ιωνικής σκέψης, σίγουρα απετέλεσαν το μετα-μυκηναϊκό λαξευτό ογκόλιθο της Ιωνικής αναλαμπής της.