Ο επισιτισμός της Ελλάδας στην Κατοχή

Στοιχεία από το αρχείο του Σπύρου Σκούρα

Του Ηλια Χρυσοχοϊδη*

Η κατάρρευση της εθνικής οικονομίας και η άμεση πτώση του βιοτικού επιπέδου εκατομμυρίων Ελλήνων φέρνει στη μνήμη την Κατοχή. Οι νεότεροι βεβαίως δεν ενθυμούνται τον λιμό του 1941, αλλά και όσοι βίωσαν τις κακουχίες της περιόδου αγνοούν μέχρι σήμερα γεγονότα καθοριστικά για την επιβίωση της χώρας. Ενα από αυτά ήταν η σωτήρια παρέμβαση μιας ομάδας Ελληνοαμερικανών για τον επισιτισμό της κατεχόμενης Ελλάδας. Επικεφαλής της ήταν ο επιχειρηματίας Σπύρος Σκούρας (1893-1971), ένας από τους στυλοβάτες του Χόλιγουντ και πρωτοπόρος υπερασπιστής των ελληνικών συμφερόντων στην Αμερική. Το πλούσιο αρχείο του («Spyros P. Skouras Papers, 1942-1971»), που παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ το 1988, περιέχει ένα εκτενές αυτοβιογραφικό σημείωμα με χρονολογία 4/2/1953. Τρεις από τις σελίδες του περιγράφουν την τιτάνια προσπάθεια του Σκούρα για την άρση του αποκλεισμού της Ελλάδας από τον συμμαχικό στόλο και την έναρξη της τροφοδοσίας προς τους δοκιμαζόμενους ομοεθνείς του. Τις παραθέτω σε ελεύθερη μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο.

Η πιο επιτυχημένη οργάνωση εξωτερικής βοήθειας

«Τον Οκτώβριο του 1940 συστήσαμε την Ενωση για τη Βοήθεια στην Εμπόλεμη Ελλάδα (Greek War Relief Association), η οποία έγινε η πιο επιτυχημένη και υποδειγματική οργάνωση εξωτερικής βοήθειας, επειδή συγκέντρωσε πάνω από 40 εκατομμύρια δολάρια σε ρευστό. Ηταν ένα επίτευγμα που κανείς δεν περίμενε.

Μέσα σε λίγο χρόνο, αφότου η Ελλάδα δέχθηκε εισβολή από τους φασίστες, και πριν από τη ναζιστική κατοχή, στείλαμε συνολικά πέντε εκατομμύρια δολάρια σε χρήματα και επτά εκατομμύρια σε τρόφιμα, ρουχισμό και ιατροφαρμακευτικό υλικό, ένα μόνο μέρος του οποίου κατέληξε στον ελληνικό πληθυσμό.

Οι Ελληνες είχαν συγκεντρώσει την προσοχή της υφηλίου με την ηρωική τους στάση απέναντι στους φασίστες και εγκαρδίωσαν τους υπερασπιστές της ελευθερίας, διεθνώς, ηττώντας τα φασιστικά στρατεύματα και απομυθοποιώντας τις έως τότε αήττητες Δυνάμεις του Αξονα. Αν οι ναζί δεν έρχονταν σε βοήθεια των φασιστών, τα ελληνικά στρατεύματα πιθανόν θα είχαν κατατροπώσει τους τελευταίους και θα τους έσπρωχναν στην Αδριατική Θάλασσα. Οταν οι ναζί επιτέθηκαν, οι Ελληνες δεν μπορούσαν να αντισταθούν στη συντριπτική υπεροχή των ναζιστικών και φασιστικών στρατευμάτων και τον Απρίλιο του 1941 η Ελλάδα ήταν υπό πλήρη κατοχή. Μέσα σ’ έναν χρόνο ήταν αποκλεισμένη από τον εχθρό και η επικοινωνία της με τον εξωτερικό κόσμο διεκόπη. Μετά ακούσαμε από ανεπίσημες πηγές για την οικτρή κατάσταση των Ελλήνων, που πέθαιναν κατά χιλιάδες στους δρόμους των πόλεων από την ασιτία.

Σκοπός ζωής

Τότε έθεσα ως το μεγαλύτερο σκοπό στη ζωή μου την άρση του αποκλεισμού, ώστε τρόφιμα και ιατρική βοήθεια να φτάσουν στην Ελλάδα. Μολονότι πιστώθηκα αποκλειστικά αυτή την ενέργεια, τούτο δεν αληθεύει. Με βοήθησαν κάποια μέλη της Ενωσης ανάμεσα στα οποία ήταν: ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας (που είναι τώρα ο Πατριάρχης της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Τουρκία), ο Stephen C. Stephano, ο E.T. Hardaloupas, ο Thomas A. Pappas, ο Andre Embiricos, ο Harold G. Vanderbilt και ο Winthrop Aldrich, και έλαβα επίσης μεγάλη αρωγή από άτομα όπως ο κ. George Allen, νυν πρεσβευτής στην Ινδία και τότε επικεφαλής της διεύθυνσης Μέσης Ανατολής του υπουργείου Εξωτερικών, ο Norman Davis, αργότερα πρόεδρος του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, και ο προϊστάμενος του Ελληνικού Γραφείου στο υπουργείο Εξωτερικών Foy Kohler.

Σκέφτηκα ότι για να συναντήσω τον Norman Davis θα χρειαζόμουν βοήθεια και ζήτησα από τον Harry Warner και τον Sam Goldwyn να του τηλεγραφήσουν ζητώντας μια συνάντηση μαζί μου. Αλλά, όπως μου είπε Davis, «δεν χρειαζόσουν κανένα να μεσολαβήσει για χάρη σου. Το όνομα το δικό σου και των αδελφών σου είναι γραμμένο με χρυσά γράμματα εδώ στην Αμερική. Ησασταν οι πρώτοι που εγκαινίασαν φιλανθρωπικούς εράνους σε θέατρα για την ενίσχυση του Ερυθρού Σταυρού όταν ήσασταν ακόμη στο Σαιντ Λούις και γι’ αυτό θα σου προσφέρω οτιδήποτε ζητήσεις».

Συναντήθηκα με τον Sumner Welles και τον Norman Davis πάρα πολλές φορές. Υστερα επισκεφτήκαμε τον πρόεδρο Ρούζβελτ, στον οποίον κάναμε έντονες παραστάσεις, και εκείνος με τη σειρά του επικοινώνησε με τον Ουίνστον Τσώρτσιλ.

Ο πρόεδρος είπε ότι ο συμμαχικός αποκλεισμός θα ήρετο εφόσον ναυλώναμε πλοία για την αποστολή της βοήθειας.

Αμερικανική προσφορά με σουηδικά πλοία

Αυτό ήταν ένα δύσκολο βήμα και η προσπάθειά μας για να εκμισθώσουμε πλοία από οπουδήποτε απέτυχε. Υστερα από πρόταση του αδελφού μου Γιώργου προσεγγίσαμε τη σουηδική κυβέρνηση μέσω του Norman Davis, τηλεγραφώντας στον πρίγκιπα Κάρολο της Σουηδίας που ήταν πρόεδρος τού εκεί Εθνικού Ερυθρού Σταυρού. Ρωτήσαμε αν θα μπορούσαμε να ναυλώσουμε μερικά από τα σουηδικά πλοία που, μη όντας υπό τον έλεγχο των Συμμάχων ή του Αξονα, θα μπορούσαν να διέλθουν από τη ζώνη του αποκλεισμού.

Το επόμενο πρωί λάβαμε την ευχάριστη είδηση ότι η Σουηδία θα διέθετε από 8 έως 14 πλοία, αλλά θα έπρεπε να ολοκληρώσουμε τη συμφωνία με τους Σουηδούς εφοπλιστές. Ο πρίγκιπας ανέλαβε να διαπραγματευτεί με τη γερμανική κυβέρνηση και πήγε στο Βερολίνο απ’ όπου μας τηλεγράφησε ότι η συμφωνία θα ίσχυε εφόσον θα ετίθετο υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Διεθνούς (sic) Ερυθρού Σταυρού και όχι της Ενωσης για τη Βοήθεια στην Εμπόλεμη Ελλάδα. Οι Γερμανοί επίσης έβαλαν όρο ότι καμία δημοσιότητα δεν θα έπρεπε να δοθεί στην οργάνωσή μας σε σχέση με την επιχείρηση. Σε αντάλλαγμα, οι Γερμανοί μάς διαβεβαίωσαν ότι δεν θα δέσμευαν τα τρόφιμα στην Ελλάδα. Επίσης, επιμείναμε ότι η διανομή δεν θα ήταν υπό τον έλεγχο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, επειδή ο οργανισμός αυτός μπορούσε να ελεγχθεί από τους Γερμανούς καθώς η Ευρώπη ήταν στο μεγαλύτερο τμήμα της υπό ναζιστική κατοχή.

Το κόστος του εγχειρήματος σε μια περίοδο δύο ετών υπολογίστηκε σε περίπου 24 εκατομμύρια δολάρια. Μια τεράστια εμπλοκή δημιουργήθηκε όταν οι Σουηδικές Γραμμές αρνήθηκαν να αποδεχθούν την υπογραφή της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης χωρίς την καταβολή εγγύησης από την οργάνωσή μας. Σε συνεδρίαση της Εκτελεστικής Επιτροπής, στην οποία τα προαναφερθέντα μέλη ήταν παρόντα, ανακοίνωσα ότι είχα ήδη προσφέρει την εγγύηση για τα 24 εκατομμύρια, δεδομένου των τρομακτικών νέων για μαζικούς θανάτους Ελλήνων από την πείνα αλλά και επειδή είχα πληροφορηθεί από το υπουργείο Εξωτερικών ότι αν δεν υπογράφαμε την εγγύηση εκείνη την ημέρα, οι Σουηδικές Γραμμές απειλούσαν να εκμισθώσουν τα πλοία τους για άλλους σκοπούς.

Οταν ανακοίνωσα την πρωτοβουλία μου στη συνεδρίαση, υπήρξε μεγάλη ταραχή ιδιαίτερα από την πλευρά των Ελληνοαμερικανών, οι οποίοι ήθελαν να με κρεμάσουν γιατί θεωρούσαν αδύνατη τη συγκέντρωση ενός τέτοιου ποσού. Θέλησαν να καλέσουν ψυχίατρο για να με εξετάσει, αλλά τους είπα ότι μολονότι δεν πιστεύω σε θαύματα ήμουν πεπεισμένος ότι ένα τέτοιο θα λάμβανε χώρα.

Μαραθώνια συνεδρίαση

Η συνεδρίαση, που είχε αρχίσει στις 4 το απόγευμα, διήρκησε μέχρι τις 4 το επόμενο πρωί, και πιστεύω ότι τα υπόλοιπα μέλη αποδέχθηκαν την ενέργειά μου απλώς επειδή ήταν εξαντλημένοι.

Δύο μέρες αργότερα γευμάτιζα στο ξενοδοχείο Mayflower στην Ουάσιγκτον με τον Drew Pearson και συνέβη να κάθεται στο διπλανό τραπέζι ο μακαρίτης Edward Stettinius που τότε ήταν πρόεδρος του Lend-Lease (το κολοσσιαίο πρόγραμμα παραχώρησης αμερικανικού πολεμικού υλικού στους Βρετανούς και τους συμμάχους τους), με τον Sumner Welles και άλλους. Ο κ. Stettinius χάρηκε που με είδε και άδραξα την ευκαιρία για να του εκθέσω το πρόβλημά μου. Τον παρακάλεσα θερμά λέγοντας: «Μεταξύ μας, η ζωή μου εξαρτάται από αυτά τα 24 εκατομμύρια. Πρέπει να με βοηθήσεις». Ετυχε εκείνη την ημέρα να καταθέτει στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων στο Καπιτώλιο και υποσχέθηκε ότι θα υπέβαλε αίτηση για το απαιτούμενο κονδύλιο. Οχι μόνο εξασφαλίσαμε τα χρήματα, αλλά επίσης και το ποσό που είχαμε ήδη προκαταβάλει.

Ζήτησα μετά από τον κ. Stettinius να μου χορηγήσει σχετική επιστολή για να την παρουσιάσω στα μέλη της Εκτελεστικής Επιτρο-πής, λέγοντάς του ότι οι Ελληνες δεν θα με πίστευαν αλλιώς.

Στο μεταξύ είχα ζητήσει από μέλη της οργάνωσής μας στην Αγγλία να προσεγγίσουν μέλη του Κοινοβουλίου, ώστε οι ανάγκες της Ελλάδας για ανθρωπιστική βοήθεια να γίνουν γνωστές στους Βρετανούς πολίτες. Επίσης, συνάντησα τον Καναδό πρωθυπουργό MacKenzie King, ο οποίος μας πρόσφερε 300 χιλιάδες τόνους σιταριού δωρεάν. Στη διάρκεια περισσότερων από τριών χρόνων, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής μας χορήγησαν πάνω από 600 χιλιάδες τόνους τροφίμων και ιατροφαρμακευτικού υλικού.

Ο πληθυσμός της Ελλάδας σώθηκε από την πείνα. Αποστείλαμε συνολικά σχεδόν ένα εκατομμύριο τόνους τροφίμων και ιατρικής βοήθειας. Η χρηματική αξία του όλου εγχειρήματος ανήρχετο σε 200 εκατομμύρια δολάρια.

Παράδειγμα προς μίμηση στην εποχή της κρίσης

Η αφήγηση του Σκούρα επιβεβαιώνει τα χαρακτηριστικά που τον έκαναν έναν από τους πλουσιότερους Αμερικανούς της εποχής του: φιλόδοξη στόχευση, απόλυτη αυτοπεποίθηση, επιχειρηματική εγρήγορση, αδιάκοπη προσπάθεια, και σιδερένια θέληση που ξεπερνά εμπόδια και λυγίζει αντιπάλους. Ανασύρει επίσης από τη λήθη το πρωτοποριακό φιλανθρωπικό του έργο, που άρχισε με τη διενέργεια εράνων στη διάρκεια κινηματογραφικών παραστάσεων, εμβολίζοντας κοινωνική ευαισθησία στη νεότευκτη τότε βιομηχανία θεάματος. Ακόμη περισσότερο, μας υπενθυμίζει ότι οι μελανές σελίδες του αμερικανικού παρεμβατισμού στη μεταπολεμική Ελλάδα δεν μπορούν να ανατρέψουν το θετικό ισοζύγιο της αμερικανικής προσφοράς προς τον ελληνισμό.

Τέλος, ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Σκούρα στον επισιτισμό της κατεχόμενης Ελλάδας όχι μόνο αναδεικνύει έναν μεγάλο πατριώτη αλλά και προκαλεί τη σύγχρονη ομογένεια να αναλάβει άμεση και ουσιαστική πρωτοβουλία για τη διάσωση της Ελλάδας από το βάραθρο, που παρωχημένες και σάπιες εντόπιες ιεραρχίες την έχουν γκρεμίσει. Με τη διαχρονική συναισθηματική απομόνωση των Ελλήνων να έχει για μια ακόμη φορά μεταφραστεί σε οικονομικό και πολιτικό εγκλεισμό, η μόνη λύση βρίσκεται στην καλλιέργεια οικουμενικού πνεύματος, εξωστρεφούς διάθεσης, και εξαγωγικής ενέργειας. Κλείδα για την επίτευξη αυτού του στόχου αποτελεί η επαναπροσέγγιση της ομογένειας με τη μητροπολιτική Ελλάδα.

* Ο δρ Ηλίας Χρυσοχοΐδης είναι ιστορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Stanford των Ηνωμένων Πολιτειών και συνθέτης (http://www.stanford.edu/~ichriss).