Eταιρικά οξύμωρα σχήματα: “Βιώσιμη μεταλλεία” και “πράσινη μεταλλεία”, όπως λέμε “ακίνδυνα τσιγάρα”!

Η μεταλλευτική βιομηχανία μετακινεί περισσότερη γη από οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα. Ωστόσο οι μεταλλευτικές εταιρείες συχνά ισχυρίζονται ότι ασκούν “βιώσιμη μεταλλεία”. Ο προοδευτικός επαναπροσδιορισμός του όρου “βιωσιμότητα”  άδειασε τη λέξη από την αρχική της αναφορά στο περιβάλλον. Οι μεταλλευτικές εταιρείες τώρα χρησιμοποιούν τον όρο αναφερόμενες στα εταιρικά κέρδη και σε οικονομική ανάπτυξη που θα διαρκέσει περισσότερο από το μεταλλευτικό έργο. Η χρήση εταιρικών οξύμωρων σχημάτων, όπως το “βιώσιμη μεταλλεία” είναι μια από τις βασικές στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι εταιρείες για να συγκαλύψουν τις καταστροφές και να εξουδετερώσουν την κριτική.

Stuart Kirsch, Sustainable mining (“Βιώσιμη μεταλλεία”), από το επιστημονικό περιοδικό Dialectical Anthropology, 2010.

Αυτό το άρθρο εξετάζει την προώθηση εταιρικών οξύμωρων σχημάτων που αποκρύπτουν τη ζημία που προκαλείται από τις εταιρείες στους ανθρώπους και το περιβάλλον. Είναι τμήμα ενός μεγαλύτερου σετ στρατηγικών που χρησιμοποιούνται από τις εταιρείες για τη διαχείριση ή την εξουδετέρωση της κριτικής. Συχνά συνδυάζουν έναν ελκυστικό όρο-κάλυμμα, όπως “ασφαλής” ή ” βιώσιμος” με μια περιγραφή του προϊόντος τους, όπως τα τσιγάρα ή η εξόρυξη. Η επανάληψη των αντιφάσεων που προκύπτουν – τα ασφαλή τσιγάρα ή η βιώσιμη εξόρυξη – καθιστά τους όρους οικείους και φαινομενικά εύλογους. Προτείνουμε ότι η ανάλυση των εταιρικών οξύμωρων σχημάτων παρέχει μια πολύτιμη είσοδο στην ανθρωπολογία του καπιταλισμού.

Peter Benson and Stuart Kirsch, Corporate oxymorons (“εταιρικά οξύμωρα”), Dialectical Anthropology, 2010.
Δεν είναι μόνο η ιδέα μας ότι μας δουλεύουν χοντρά όσοι μιλούν για “βιώσιμη μεταλλεία”! Διαβάστε παρακάτω:

Μικρή ιστορική αναδρομή: Πώς γεννήθηκε το οξύμωρο “βιώσιμη μεταλλεία”

Στα χρόνια που ακολούθησαν τη Διάσκεψη του Ρίο για το Περιβάλλον  (“Earth Summit”) τo 1992,  επιχειρήσεις από όλο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων έτρεχαν να ανεβούν στο τραίνο της “βιωσιμότητας” ή “βιώσιμης ανάπτυξης”. Από τις μεταφορές και τα έργα οικιστικής ανάπτυξης μέχρι τον τουρισμό, τα ρούχα και τις ηλεκτρικές συσκευές, οτιδήποτε είχε ανάγκη από ένα “φιλικό προς το περιβάλλον” προφίλ, βαφτίστηκε “βιώσιμο”. Ελάχιστες λέξεις έχουν χρησιμοποιηθεί ή κακοποιηθεί τόσο, από παντός είδους επιχειρήσεις και κυβερνητικούς σχεδιασμούς, όσο η “βιωσιμότητα”. Το επίθετο “βιώσιμη” κόλλησε περίπου στα πάντα, αφού η ίδια η ασάφεια της λέξης την κάνει το τέλειο πρώτο συνθετικό για οποιαδήποτε δραστηριότητα χρειάζεται να πάρει έγκριση.
Σύμφωνα με το Global Language Monitor που καταγράφει τις παγκόσμιες τάσεις στη χρήση της γλώσσας, τo 2006 η λέξη “sustainable” ήταν η Νο1 λέξη, , μια υπερ-χρησιμοποιημένη λέξη κλισέ που κανείς δεν ξέρει πια τι ακριβώς σημαίνει. Όπως επισημαίνει και ο Stuart Kirsch, “o προοδευτικός επαναπροσδιορισμός του όρου βιωσιμότητα  άδειασε τη λέξη από την αρχική της αναφορά στο περιβάλλον” και έφτασε να αναφέρεται πρωτίστως στην οικονομική βιωσιμότητα της εταιρείας και στη σταθερή ροή κερδών στους μετόχους της. Άραγε δεν μας είχε προειδοποιήσει ο Τζωρτζ Οργουελ, πάνω από εξήντα χρόνια πριν, για την συστηματική αλλοίωση του νοήματος των λέξεων από την εξουσία;

Λόγω του σημαντικού περιβαλλοντικού της αποτυπώματος, αλλά και της προφανούς δυσκολίας να ονομαστεί “βιώσιμη” μια δραστηριότητα που στηρίζεται στην εξάντληση μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων, h μεταλλευτική βιομηχανία άργησε αρκετά να μπει στο παιχνίδι της “βιωσιμότητας”. Η αρχή έγινε το 1999, όταν έξι από τις μεγαλύτερες διεθνείς μεταλλευτικές εταιρείες ξεκίνησαν μια καμπάνια με το όνομα Global Mining Initiative (GMI), με στόχο να βελτιώσουν την εικόνα του κλάδου, την καταταλαιπωρημένη από περιβαλλοντικές καταστροφές, συνεργασίες με δικτάτορες και καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Πρώτος και κύριος στόχος του GMI ήταν η προετοιμασία του κλάδου για τo Ρίο+10, τη Διεθνή Διάσκεψη για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη που έγινε στο Γιοχάνεσμπουργκ το 2002 στη 10η επέτειο της Διάσκεψης του Ρίο. Η “συνεισφορά” της μεταλλευτικής βιομηχανίας στo Γιοχάνεσμπουργκ ήταν μια αναφορά με τον τίτλο “Eξόρυξη, Ορυκτά και Βιώσιμη Αναπτυξη” – Mining, Minerals and Sustainable Development (MMSD). Αν και υπήρξαν κάποιες προγενέστερες προσπάθειες να συνδεθεί η μεταλλεία με τη βιώσιμη ανάπτυξη, ήταν αυτό το ογκώδες κείμενο που αποτέλεσε ουσιαστικά την “Βίβλο της Γενέσεως” της λεγόμενης “βιώσιμης μεταλλείας”.
Ένας μηχανισμός προπαγάνδας, αδρά χρηματοδοτούμενος από την μεταλλευτική βιομηχανία, ανέλαβε να προωθήσει την εξωφρενική ιδέα της “βιώσιμης μεταλλείας” σε διεθνείς οργανισμούς και διαδικασίες. Και όπως προαναφέρθηκε,  για να γίνουν αποδεκτά τα εταιρικά οξύμωρα σχήματα, η επανάληψις είναι μήτηρ της μαθήσεως.

Κούφιες υποσχέσεις και πραγματικότητα: Ο βασιλιάς είναι γυμνός

Η ιδέα που έπρεπε να περάσει στην κοινή γνώμη ήταν ότι υπάρχει τώρα ένα νέο είδος μεταλλείας, η “βιώσιμη μεταλλεία” που είναι εντελώς διαφορετική από τις παλιές, κακές πρακτικές του παρελθόντος. Τα έχουμε ακούσει κατά κόρον και στην Ελλάδα όλα αυτά, τυπικά συνδυασμένα με φράσεις όπως “ο κλάδος έκανε την αυτοκριτική του”. Οι κινήσεις της βιομηχανίας έγιναν δεκτές με οργή και πικρό σαρκασμό από τις  κοινότητες σε όλο τον κόσμο που υφίστανται τις επιπτώσεις των μεγάλων μεταλλευτικών έργων. Με μια σκληρή ανακοίνωση που υπέγραψαν στο Λονδίνο τον Σεπτεμβρίου 2001 (“Διακήρυξη του Λονδίνου”), οι εκπρόσωποι αυτών των κοινοτήτων κατήγγειλαν ότι, πέρα από τη νέα ρητορική, τίποτα δεν είχε αλλάξει στις πρακτικές της βιομηχανίας. Κάτω από τα νέα ρουχαλάκια της “βιωσιμότητας”, ο βασιλιάς “μεταλλευτική βιομηχανία” είχε ακόμα τις ίδιες γυμνές φιλοδοξίες.
Aξίζει να αναφερθεί ότι οι ίδιοι εκπρόσωποι των κοινοτήτων που συναντήθηκαν ξανά στο Λονδίνο το 2008 διαπίστωσαν ότι παρά τις υποσχέσεις για μια “νέα, βιώσιμη μεταλλεία”, η κατάσταση όχι μόνο δεν είχε βελτιωθεί αλλά είχε επιδεινωθεί δραματικά. Η μεταλλευτική βιομηχανία είχε γίνει πιο επιθετική η επέκταση των μεταλλείων είχε φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Οι μεταλλευτικοί νόμοι περισσότερων από 100 χωρών είχαν αλλάξει (“φιλελευθεροποίηση” το λένε) ώστε να ταιριάζουν στα συμφέροντα του  μεταλλευτικού κεφαλαίου και νέοι διεθνείς κανονισμοί, όπως οι “συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου” περιόριζαν πλέον τον έλεγχο των χωρών πάνω στους ίδιους τους τους ορυκτούς πόρους. Όλο και περισσότερες χώρες εξαρτημένες από τις εξαγωγές ορυκτών είχαν μετατραπεί σε υπηρέτες των διεθνών μεταλλευτικών εταιρειών. Η αρπαγή της γης και του φυσικού πλούτου, οι περιβαλλοντικές καταστροφές και η καταπίεση συνεχίστηκαν αμείωτες, χωρίς τη συγκατάθεση των κατοίκων και χωρίς σημαντικά οφέλη, ούτε για εκείνους ούτε για τις χώρες τους.
Έκτοτε ο όρος “βιώσιμη μεταλλεία” καθιερώθηκε και χρησιμοποιείται πλέον ευρύτατα στη βιβλιογραφία, στους διεθνείς οργανισμούς και στη χάραξη εθνικών και διεθνών πολιτικών. Ωστόσο, όλες οι προσπάθειες προσδιορισμού του τι είναι η βιώσιμη μεταλλεία αναφέρονται μόνον στο παρόν, δηλαδή μέχρι την εξάντληση του ορυκτού πόρου – που με τη σημερινή εξορυκτική τεχνολογία δεν είναι και πολύ μακριά. Η επιταγή της βιώσιμης ανάπτυξης για την ικανοποίηση των αναγκών των μελλοντικών γενεών μένει χωρίς απάντηση από τη μεταλλευτική βιομηχανία. Περισσότερα γι’αυτό το θέμα στην επόμενη ανάρτηση.

To νέο οξύμωρο: η “πράσινη μεταλλεία”!

Στα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 2000, η νέα φράση της μόδας έγινε η “πράσινη οικονομία” ή “πράσινη ανάπτυξη”. Σαφή ορισμό μην ψάχνετε, διότι ο όρος χρησιμοποιείται από οικονομολόγους, πολιτικούς χώρους και κινήματα πολιτών για να περιγράψει ιδέες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Φαίνεται ότι υπάρχει συμφωνία στο ότι η πράσινη ανάπτυξη δίνει προτεραιότητα στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα και όχι στην οικονομική ανάπτυξη, καθώς θεωρεί ότι η κοινωνία και η οικονομία δεν μπορούν να υπάρξουν ανεξάρτητα από το περιβάλλον. Για μια σχετική κατανόηση του θέματος, η  Wikipedia δίνει τα εξής διαγράμματα που διαφοροποιούν την βιώσιμη ανάπτυξη (αριστερά) από την πράσινη ανάπτυξη (δεξιά):

Αν η ασάφεια του όρου “βιώσιμη ανάπτυξη” οδήγησε στην κατάχρηση και κακοποίησή του, η απλότητα της λέξης “πράσινη” σε συνδυασμό με την  εύκολη “οπτικοποίηση” της με μια πρασινωπή απόχρωση, έκανε τα πάντα πλέον να βαφτούν πράσινα!
Με τη γνωστή μέθοδο δημιουργίας των εταιρικών οξύμωρων σχημάτων, πώς θα φαινόταν άραγε αν βάζαμε τη λέξη “πράσινο” μπροστά από τη “μεταλλεία”; Νάσου η “Πράσινη Μεταλλευτική Πρωτοβουλία” (Green mining initiative) των πάντα πρωτοπόρων στην υπέρ των μεταλλείων προπαγάνδα Καναδών! Δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα ερευνητικό πρόγραμα με τέσσερις τομείς: μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, διαχείριση κινδύνου για τα οικοσυστήματα, καινοτομία στη διαχείριση αποβλήτων, κλείσιμο και αποκατάσταση μεταλλείων. Τίποτα παραπάνω από τα αυτονόητα για μια επιχείρηση του 21ου αιώνα. Tίποτα παραπάνω από μια ακόμα άσκηση δημοσίων σχέσεων της Καναδικής μεταλλευτικής βιομηχανίας που προσπαθεί να αποσείσει την κακή φήμη που κέρδισε μετά την πρόκληση μιας μακριάς σειράς περιβαλλοντικών καταστροφών και ανθρώπινων τραγωδιών. Όμως άλλο οι ευσεβείς πόθοι κι άλλο η πραγματικότητα και η δημιουργία ενός προγράμματος προφανώς δεν σημαίνει ότι είναι υπαρκτή και η “πράσινη μεταλλεία”. Μύθος βεβαίως!
Ο γνωστός μας καθηγητής κ. Σκαρπέλης πήρε τον μύθο και τον έκανε σημαία. Στη διπλανή διαφάνεια που είναι από την εισήγησή του στην ημερίδα “Οι θησαυροί της Β. Ελλάδας” 29/5/2010, έβαλε και το λογότυπο  του Περιβαλλοντικού Προγράμματος  των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) κάτω από το “πράσινη ανάπτυξη και μεταλλεία” για να μας πείσει ότι η UNEP εκθειάζει την μεταλλεία. Πήγαμε κι εμείς στο δικτυακό τόπο για την πράσινη οικονομία (http://www.unep.org/greeneconomy/) και κάναμε μια αναζήτηση για “mining” …και δεν βρήκαμε τίποτα απολύτως! Ή μάλλον βρήκαμε, μια πραγματικά  καινοτόμα ιδέα για “Μέταλλα χωρίς μεταλλεία” (Metals without mining) που έχει ενδιαφέρον και θα την παρουσιάσουμε εκτενώς – κι αυτή ήταν η μοναδική αναφορά της λέξης “mining”!
Μάλλον η UNEP δεν συμφωνεί με τον κ. Σκαρπέλη. Μάλλον θεωρεί ότι η διατήρηση και ανακύκλωση των μετάλλων είναι περισσότερο συμβατή με την πράσινη οικονομία παρά η ένταση της εξόρυξης και η διαρκής ανάπτυξη  νέων μεταλλείων. Μια πραγματικά πράσινη ανάπτυξη αναζητεί λύσεις εναλλακτικές της εξόρυξης, ώστε να αποφευχθούν οι νέες πληγές στο περιβάλλον, παράλληλα με την αποκατάσταση των παλαιών.

Το βρώμικο μυστικό της καθαρής τεχνολογίας

Η θεωρία του κ. Σκαρπέλη (και άλλων) ότι “πράσινη ανάπτυξη δεν γίνεται χωρίς μεταλλεία” βασίζεται στην (εσκεμμένη) παρανόηση ότι πράσινη ανάπτυξη είναι αποκλειστικά η ανάπτυξη τεχνολογιών χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου. (Είναι ενδιαφέρον ότι η βιομηχανία κατά περίπτωση άλλοτε απορρίπτει κι άλλοτε δέχεται την  υπόθεση της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης του πλανήτη. Εδώ την δέχεται γιατί έτσι τη συμφέρει). Αγαπημένα παραδείγματα είναι τα υβριδικά αυτοκίνητα και οι ανεμογεννήτριες για την κατασκευή των οποίων απαιτούνται τεράστιες ποσότητες σπάνιων γαιών και άλλων μετάλλων.
Αποκρύπτεται το γεγονός ότι η εξόρυξη και η μεταλλουργία έχουν μεγάλο περιβαλλοντικό κόστος, είναι ενεργοβόρες, και παράγουν οι ίδιες τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα – για να είναι “καθαρό” το υβριδικό αυτοκινητάκι και να μην έχει τύψεις ο περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένος αγοραστής. Είναι σίγουρο ότι όχι όλες, αλλά σίγουρα κάποιες από τις πολυδιαφημισμένες “πράσινες” τεχνολογίες δεν είναι παρά ένα άλλοθι για αύξηση της κατανάλωσης και των εταιρικών κερδών. Ετσι, οι πλέον ρυπογόνες και με το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα βιομηχανίες, η εξόρυξη και η μεταλλουργία, πάνε να περάσουν στη ζούλα ως “πράσινες”! Δείτε και το άρθρο μας για τις σπάνιες γαίες.
Πάει κι ένα βήμα παραπέρα ο κ. Σκαρπέλης, έχοντας την απαίτηση να θεωρείται ότι ΟΛΑ τα μεταλλεία συμβάλλουν στην πράσινη ανάπτυξη! “Ο φόβος μου είναι μήπως φθάσουμε στο σημείο να υποστηρίζεται πλέον πως ο,τιδήποτε αλλάζει – ακόμη και προσωρινά - την επιφάνεια της γης και δεν στοχεύει στην παραγωγή πράσινης ενέργειας, σε καθαρές μεταφορές και καθαρές τεχνολογίες δεν θα εντάσσεται πλέον στην πράσινη ανάπτυξη“. Γιατί, εντασσόταν ποτέ; Υπάρχει κάποιος λόγος να εντάσσονται ΟΛΕΣ οι ανθρώπινες δραστηριότητες στην πράσινη ανάπτυξη; Μήπως αυτή η πρεμούρα έχει κάποια σχέση με επιδοτήσεις για “πράσινες” δραστηριότητες;
Kαι η δημιουργία οξύμωρων σχημάτων συνεχίζεται, με τον τυχαίο συνδυασμό των λέξεων “βιώσιμη”, “πράσινη”, “ανάπτυξη”, “μεταλλεία”, “ορυκτός πλούτος”. Το αποτέλεσμα είναι κάτι φράσεις σαν κι αυτήν: “Βιώσιμος ορυκτός πλούτος σημαίνει πράσινη ανάπτυξη”   του φανατικού υποστηρικτή των παντός είδους εκμεταλλεύσεων Δρ Νίκου Αρβανιτίδη του ΙΓΜΕ. “Βιώσιμος ορυκτός πλούτος” – βιώσιμος για πόσο; Για τα 20-30 χρόνια που θα διαρκέσει το ξεκοίλιασμα της Χαλκιδικής ή της Θράκης; “…σημαίνει πράσινη ανάπτυξη”! Γιατί; Επειδή θα τηρεί, ΑΝ τηρεί, τους Περιβαλλοντικούς Όρους που είναι απλά οι βασικές από το νόμο υποχρεώσεις κάθε επιχείρησης; Σε τι συνίσταται άραγε η “πρασινάδα”; Υπάρχει κάτι το “πράσινο” σε έναν ανοιχτό κρατήρα εξόρυξης που θα αφανίσει ένα αρχέγονο δάσος; Μπορεί μια εταιρεία να αφαιρέσει εκατοντάδες εκατομμύρια τόνους υλικών από τη Γη και να θεωρείται “φίλη του περιβάλλοντος”;
Α, και η επόμενη παγκόσμια Διάσκεψη για το Περιβάλλον, το Ρίο+20 που θα γίνει πάλι στο Ρίο το 2012 θα είναι αφιερωμένη στην “πράσινη οικονομία”! Η πράσινη μπογιά θα πάει σύννεφο!
πηγη