Η επανάσταση των Ελλήνων στην Χαλκιδική και στην Μακεδονία το 1821

(Χρόνια πολλά σε όλους. Βρίσκομαι στην Θεσσαλονίκη για τέσσερις μέρες με την Γιάννα Λ. και για τον λόγο αυτό το κεντρικό θέμα που διάλεξα για την σημερινή εορταστική ημέρα, αφορά την Ελληνική επανάσταση στην Μακεδονία και ιδιαίτερα στην Χαλκιδική με τον Εμμανούλ Παπά. Το κείμενο μου αυτό, το έγραψα προς τιμήν όλων των φίλων μου και του κουμπάρου μου από την Αρναία Χαλκιδικής. ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ και πάλι σε όλους)

Η επανάσταση του 1821 δεν υπήρξε ένα γεωγραφικά μεμονωμένο γεγονός στην Πελοπόννησο, στην Στερεά Ελλάδα και στα νησιά του Αιγαίου. Αντιθέτως ήταν ένα καθολικό πολιτικό και στρατιωτικό γεγονός που συντάραξε όλη την Βαλκανική χερσόνησο. Σημαντικές επαναστατικές κινήσεις δημιουργήθηκαν τόσο στην Κρήτη, όσο και στην Θεσσαλία, στην Μακεδονία και την Θράκη. Στο παρόν κείμενο μας θα ασχοληθούμε με την εξέγερση των Μακεδόνων το 1821 και την τραγική της κατάληξη.

Η κατάσταση στην Μακεδονία πριν την Επανάσταση

Στην Μακεδονία προεπαναστατικά υπήρχαν 2 μεγάλα αστικά κέντρα που συγκέντρωναν όλη την εμπορική κίνηση και τον πλούτο της περιοχής: φυσικά η Θεσσαλονίκη και οι Σέρρες. Ειδικά μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), η Ελληνική αστική τάξη ενδυναμώθηκε σημαντικά, ιδρύοντας νέους εμπορικούς οίκους (Σκάμπαλη, Παπαθέου, Σαμπουτζή) και επεκτείνοντας τις εμπορικές δραστηριότητες της σε όλη την Μεσόγειο. Η οικονομική αυτή άνοδος επιτάχυνε και την εθναφύπνιση που εκφράστηκε με την ανέγερση εκκλησιών και σχολείων.

Έτσι οι απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας (Γιάννης Φαρμάκης, Δημήτριος Ίπατρος) που στάλθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1820, βρήκαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της κίνησης τους. Αμέσως μυήθηκε στο "μυστικό" σχεδόν όλος ο ανώτατος και κατώτερος κλήρος της Μακεδονίας (μητροπολίτης Σερρών Χρύσανθος, Κοζάνης Βενιαμίν, Άνθιμος Γρεβενών, Ιερόθεος Αγίου Όρους, επίσκοπος Αρδαμερίου Ιγνάτιος κτλ), οι σημαντικοί τοπικοί οπλαρχηγοί Γάτσος και Καρατάσος, καθώς και οι πλούσιοι έμποροι της Θεσσαλονίκης Χρίστος Μενεξές, Γεώργιος Πάικος, Αντώνιος Παπαχρίστου, Κωνσταντίνος Τάττης, ο δάσκαλος Ιώννης Σκανδαλίδης, ο Αναστάσιος Μπουδέλης κτλ. Αλλά και στην Χαλκιδική και ιδιαίτερα στον Πολύγυρο, το κήρυγμα της Φιλικής εταιρείας βρίσκει συμπαραστάτες.

Οι κινήσεις αυτές όμως, κινούν την υποψία στον διοικητή της Μακεδονίας μουτεσελίμη Σερίφ Σεντίκ Γιουσούφ μπέη, έναν σκληρό και βάναυσο άνδρα, με μεγάλες ικανότητες και θέληση. Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1820 έχει αντιληφθεί τα σχέδια των Ελλήνων και προετοιμάζεται να τα αντιμετωπίσει. Αυτό φαίνεται από την αλληλογραφία του με όλους τους Τούρκους αξιωματούχους της Μακεδονίας την εποχή εκείνη.

Ο Εμμανουήλ Παπάς Στην Μακεδονία

Ο Εμμανουήλ Παπάς ήταν ένας πλούσιος έμπορος γεννημένος στην Δοβίστα Σερρών το 1772. Οι εμπορικές του δραστηριότητες επεκτείνονταν ως την Βιέννη και την Κωνσταντινούπολη. Μυήθηκε στο μυστικό της Φιλικής Εταιρείας στις 21 Δεκεμβρίου 1919 και ενθουσιάστηκε από την προοπτική της Επανάστασης και της Απελευθέρωσης. Κατέθεσε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό (200.000 δίστηλα τάληρα) από την προσωπική του περιουσία για τους σκοπούς της οργάνωσης και του δόθηκε από τον Υψηλάντη η αρχηγία της εξέγερσης στην Μακεδονία. Αποφασίστηκε η εξέγερση να ξεκινήσει από το Άγιο Όρος που παρουσίαζε δύο βασικά πλεονεκτήματα: την φυσικά οχυρή του θέση και την ευνοϊκή διάθεση των μοναχών και ιερωμένων που πολλοί είχαν ήδη μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία.

Έτσι στις 23 Μαρτίου 1821 ο Εμμανουήλ Παπάς συνοδευόμενος από τον υπασπιστή του Χατζηπέτρο, φόρτωσε όπλα και πολεμοφόδια σε πλοίο του Λήμνιου Χατζή Βισβίζη και βγήκε στην μονή Εσφιγμένου, της οποίας ο ηγούμενος Ευθύμιος ήταν μυημένος στην Φιλική Εταιρεία. Οι Ψαριανοί ενίσχυσαν την προσπάθεια με 2 πλοία που απέστειλαν, ενώ πολλοί μοναχοί εντάχθηκαν στις γραμμές των επαναστατών. Οι Τούρκοι όμως και κυρίως ο Γιουσούφ μπέης έδρασαν γρήγορα, συλλαμβάνοντας στις Σέρρες και στην Θεσσαλονίκη πολλούς μυημένους στην Φιλική Εταιρεία. Στην Θεσσαλονίκη αιχμαλωτίστηκαν 400 όμηροι, ενώ στις Σέρρες οι Τούρκοι αιχμαλώτισαν 150 Σερραίους πολίτες, βρήκαν όλο τον οπλισμό που προοριζόταν για την εξέγερση, βασάνισαν και φυλάκισαν την γυναίκα του Παπά, ενώ έκαψαν το σπίτι του.

Στον Πολύγυρο όμως οι Έλληνες δεν περίμεναν τα αντίποινα αλλά κινήθηκαν πρώτοι καταλαμβάνοντας το διοικητήριο και σκοτώνοντας 14 Τούρκους στρατιώτες και τον βοεβόδα (διοικητή). Από τον Πολύγυρο η επανάσταση εξαπλώθηκε στα γύρω χωριά όπως και στα χωριά του Λαγκαδα. Τα αντίποινα του Γιουσούφ μπέη στην εξέγερση αυτή, ξέσπασαν στους Έλληνες της Θεσσαλονίκης. Τέσσερις ανώτατοι ιερωμένοι (Κίτρους Μελέτιος κτλ)βρίσκουν μαρτυρικό θάνατο, μαζί με πολλούς προκρίτους των οποίων οι περιουσίες δημεύτηκαν και λεηλατήθηκαν.

Οι ωμότητες αυτές εξαγρίωσαν τους Χριστιανούς που διέδωσαν την Επανάσταση σε όλη την Χαλκιδική. Εν τω μεταξύ ο Παπάς είχε πείσει τους μοναχούς του αγίου Όρους να τον στηρίξουν οικονομικά, ενώ 1.000 περίπου μοναχοί έλαβαν τα όπλα της ελευθερίας. Πενταμελής επιτροπή όλων των μονών αναλαμβάνει την διοίκηση του τόπου και τον οικονομικών και ανακηρύσσει τον Παππά "Αρχηγό και υπερασπιστή της Μακεδονίας". Ο Εμμανουήλ Παππάς κηρύσσει επισήμως την Επανάσταση στα τέλη Μαΐου στις Καρυές, έχοντας στην διάθεση του 4000 ενόπλους. Σύντομα η Επανάσταση είχε διαδοθεί στην χερσόνησο της Κασσάνδρας, στην Ορμύλια, στην Σιθωνία (Νικήτη, Παρθενώνας) και στα Μαντεμοχώρια. Στις αρχές του καλοκαιριού επαναστάτησε και η Θάσος.

Η προοδος του Αγώνα

Οι επαναστάτες ήταν χωρισμένοι σε δύο μεγάλες ομάδες υπό τον Παπά και τον τοπικό οπλαρχηγό Χάψα και αρχικά σημείωσαν κάποιες τοπικές επιτυχίες. Ο Παπάς με τους Μαντεμοχωρίτες και τους μοναχούς του αγίου Όρους που είχαν πάρει τα όπλα, νίκησε τις ασθενείς Τουρκικές δυνάμεις στην Ιερισσό την 1η Ιουνίου 1821, βάδισε ως τον Σταυρό και τελικά κατέλαβε θέσεις στην Ρεντίνα. Οι οπλοφόροι του Καπετάν Χάψα (κυρίως Κασσανδρινοί από την Βάβδο, και τα Βασιλικά) έκαμψαν την αντίσταση των μικρών τουρκικών τοπικών φρουρών πέρασαν την Επανωμή και έφτασαν τρεις ώρες έξω από την Θεσσαλονίκη, σχεδόν κοντά στα τείχη της παλιάς πόλης. Οι Έλληνες όμως ήταν ανοργάνωτοι, άσχημα εξοπλισμένοι, χωρίς έμπειρη στρατιωτική διοίκηση.

Εναντίον του Χάψα εκστράτευσε ο Αχμέτ μπέης από τα Γιαννιτσα με 500 ιππείς που νίκησαν εύκολα τους Έλληνες που παρατάχθηκαν στην πεδιάδα και εκτέθηκαν στο εχθρικό ιππικό. Ο Χάψας πέθανε στην μάχη, ενώ οι επιζώντες υποχώρησαν άτακτα. Ο Μπαιράμ πάσας με μεγάλες δυνάμεις από την Μ. Ασία βρέθηκε στην περιοχή στον δρόμο του για την Πελοπόννησο, και συνεπικουρούμενος από λίγους ένοπλους Εβραίους από την Θεσσαλονίκη, επιτέθηκε στον Παπά στα στενά της Ρεντίνας και τον νίκησε. Παντού οι Έλληνες υποχωρούν προς το Άγιο Όρος και την Κασσάνδρα και οι ακολουθούντες Τούρκοι ρημάζουν και καίνε όλα τα Ελληνικά χωριά και κωμοπόλεις, εξανδραποδίζοντας και σκλαβώνοντας όποιον χριστιανό έβρισκαν.

Οι επαναστάτες πλέον είχαν οχυρωθεί στις χερσονήσους της Κασσάνδρας στην τοποθεσία "Πόρτες" (σημερινή Νέα Ποτίδαια) που είναι το στενότερο σημείο και του Αγίου Όρους στον Πρόβλακα στην γνωστή διώρυγα του Ξέρξη. Οι δύο τοποθεσίες ήταν απόρθητες και οι επιθέσεις του Αχμετ μπέη στις 27 Ιουνίου αποκρούονται προκαλώντας του μεγάλες απώλειες. Τις ακτές επιτηρούσαν δύο ψαριανά πλοία, ένα τοπικό και ένα προερχόμενο από τη Λήμνο. Οι Ψαριανοί κατόρθωσαν να εντοπίσουν δύο τουρκικά πλοία που θα διενεργούσαν αποβατική ενέργεια στην Κασσάνδρα και τα καταδίωξαν. Το ένα από αυτά εξόκειλε στο ακρωτήριο της Συκιάς, στη Σιθωνία. Οι Ψαριανοί το πυρπόλησαν, αφού πρώτα αφαίρεσαν τα πυροβόλα του. Το δεύτερο πλοίο εξόκειλε στις ακτές του Αγίου Όρους. Οι Τούρκοι ναύτες επιχείρησαν να το υπερασπισθούν, αλλά μάταια.

Στους επόμενους δύο μήνες η θέση των Ελλήνων χειροτέρευε, καθώς τα τρόφιμα και τα πολεμοφόδια ελαττώνονταν, ενώ οι Τούρκοι πλησίαζαν συνεχώς τις θέσεις τους με προχώματα. Η Πύλη διορίζει τότε τον ικανότατο Αβδούλ Αμπούδ αρχιστράτηγο των Τούρκων στην Μακεδονία, παρέχοντας του μια μεγάλη στρατιά 14.οοο ανδρών. Αυτός θα επιτεθεί στις 15 Οκτωβρίου με 3000 άνδρες κατά της Κασσάνδρας που την υπερασπίζονται μόνο 450 άνδρες. Η πρώτη αυτή επίθεση θα συντριβεί με μεγάλες Τουρκικές απώλειες. Ο Αβδούλ Αμπούδ θα προσφέρει γενική αμνηστεία στους επαναστάτες υπό τον όρο της άμεσης παράδοσης. Η προσφορά θα απορριφθεί περήφανα από τους Έλληνες. Η δεύτερη επίθεση στις 30 Οκτωβρίου θα διασπάσει τις αραιές γραμμές των Ελλήνων υπερασπιστών. Η Κασσάνδρα θα πέσει στα χέρια των Τούρκων και θα επακολουθήσουν σφαγές Χριστιανών και καταστροφές των περιουσιών τους σε ένα όργιο αίματος και λεηλασίας.

Ένα κύμα προσφύγων Μακεδόνων από την κατεστραμμένη Χαλκιδική, κατέκλυσε την Εύβοια, τις Σποράδες και την Πελοπόννησο. Ουσιαστικά η επανάσταση στην Μακεδονία είχε ηττηθεί. Ο Παπάς στο Άγιο Όρος πλέον αντιμετώπιζε την ανοιχτή αντίθεση των μοναχών που ζητούσαν την αποχώρηση του, ώστε να μην καταστραφεί η Αθωνική Πολιτεία από τους επελαύνοντες Τούρκους. Μάλιστα κάποιοι ηγούμενοι Μονών ήρθαν και σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους για να αφοπλίσουν και να παραδώσουν τον Παπά. Ο τελευταίος ενημερωμένος από τον ηγούμενο Κυριλο της μονής Εσφιγμένου για τις αρνητικές εξελίξεις, αποφάσισε να αποχωρήσει τελικώς από το Άγιο Όρος και ακολουθούμενος από λίγους συντρόφους και πολεμιστές του, να μεταβεί στην Πελοπόννησο για να συνεχίσει τον Αγώνα.

Οι συγκινήσεις και οι αποτυχίες όμως ήταν πολλές για τον Παπά. Πέθανε από καρδιακή προσβολή ευρισκόμενος εν πλω για την Ύδρα, στις 5 Δεκεμβρίου 1821. Κηδεύτηκε μεγαλόπρεπα στην Ύδρα, στην εκκλησία της Υπαπαντής. Η Αθωνική Πολιτεία παραδόθηκε στους Τούρκους και καταστράφηκε οικονομικά λόγω των χρηματικών ποσών που αναγκάστηκε να καταβάλλει (2.500.000 γρόσια), τα περισσότερα προνόμια της καταργήθηκαν, ενώ αναγκάστηκε να εκτρέφει Τουρκική φρουρά κατοχής για πολλά χρόνια.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Η επανάσταση της Χαλκιδικής έληξε οριστικά με την παράδοση του Αγίου Όρους, τον Ιανουάριο του 1822. Αναμφίβολα η εξέγερση στην Μακεδονία δεν είχε οργανωθεί επαρκώς και τα αποτελέσματα της υπήρξαν τραγικά για τους Έλληνες των περιοχών αυτών. Σημαντικός παράγοντας αποτυχίας της εξέγερσης, ήταν και η κοντινή θέση της Χαλκιδικής σε σχέση με την Οθωμανική πρωτεύουσα της Κωνσταντινούπολης και την παρουσία μεγάλων στρατιωτικών μονάδων της Αυτοκρατορίας. Η προσφορά όμως της εξέγερσης της Χαλκιδικής στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε σημαντική (αν όχι καθοριστική). Οι Μακεδόνες επαναστάτες και οι χιλιοι και πλέον μοναχοί του Αγίου Όρους που πήραν τα όπλα επί έξι περίπου μήνες απασχόλησαν μεγάλο αριθμό τουρκικών δυνάμεων. Έτσι δόθηκε ο απαραίτητος χρόνος για να εδραιωθεί η Επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο.

Αναμφίβολα η άψογη προσωπικότητα του Εμμανουήλ Παπά δεσπόζει στην Μακεδονική επανάσταση που περιγράψαμε, αποτελώντας ένα υπόδειγμα ανδρείας, συνέπειας, καθήκοντος και πατριωτισμού επίκαιρο για όλες τις εποχές και για όλες τις κοινωνίες.

Τελικώς η επανάσταση του 1821 στην Χαλκιδική και στην Μακεδονία, αποδεικνύει αυτό που θεωρούμε όλοι αυτονόητο, αλλά αμφισβητείται πεισματικά από πολλούς σήμερα:την αδιαμφισβήτητη ενότητα του Ελληνικού Έθνους στην βάση της χριστιανικής θρησκείας και της ανάμνησης της κοινής Βυζαντινής κληρονομιάς, που δεν υπονόμευσε ούτε το σκοτάδι των τεσσάρων αιώνων Οθωμανικής σκλαβιάς.

ΠΗΓΕΣ

Βακαλόπουλος Απόστολος, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, εκδόσεις "Σταμούλη"

Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης

Ιωάννη Βασδραβέλλη, ο Αγώνας του 1821 στην Μακεδονία, εκδόσεις εταιρείας Μακεδονικών σπουδών

Αφιέρωμα της μονής Εσφιγμένου στον Εμμανουήλ Παπά

http://akritas-history-of-makedonia.blogspot.com
istorikathemata