Το άλλο πρόσωπο του Ιωάννη Μεταξά

Τα παράδοξα ενός δικτάτορα

ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ

Τα παράδοξα δεν είναι άγνωστα στην ελληνική ιστορία. Το αντίθετο, μάλιστα. Ενα από αυτά είναι και ο Μεταξάς και η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Στο εσωτερικό της χώρας βία, τρομοκρατία, εκφοβισμοί, βασανιστήρια, σκοταδισμός, λογοκρισία του Τύπου, κατάργηση της δικαιοσύνης και σκάνδαλα ταλαιπώρησαν τον δημόσιο βίο της χώρας. Και όμως... Ο δικτάτορας πέρασε στην Ιστορία και στην αθανασία. Ηταν εκείνος που συνέδεσε άμεσα το όνομά του με το ηρωικό «Οχι» των Ελλήνων απέναντι στη φασιστική Ιταλία. Εκείνος που ευτύχησε να έχει, παρά τη στρατιωτική δικτατορία του, λαό και στρατό ενωμένους στο πλευρό του.

Το μακρινό εκείνο πραξικόπημα (έκλεισαν ήδη 78 χρόνια από την εκδήλωσή του) δεν έπεσε από τον ουρανό. Οπως και εκείνο της 21ης Απριλίου 1967, όλοι το συζητούσαν και όλοι το περίμεναν. Αιτία; Η αδυναμία των κομμάτων να έλθουν σε συνεννόηση μετά τις εκλογές που είχε προκηρύξει η κυβέρνηση Κ. Δεμερτζή με το σύστημα της απλής αναλογικής, με αποτέλεσμα να έχει αναδειχθεί ρυθμιστής της κατάστασης μια μικρή ομάδα βουλευτών της Αριστεράς.

Δεν ήταν λοιπόν λίγοι εκείνοι που προσδοκούσαν μια δικτατορία, όχι όμως αυτή του Μεταξά αλλά του «Μαύρου Καβαλάρη», του στρατηγού Πλαστήρα, ο οποίος δεν έκρυβε την αποδοκιμασία του για τον κοινοβουλευτισμό ως αιτία ανόδου του ΚΚΕ στην πολιτική σκηνή της χώρας. Στην περίπτωση αυτή, όπως όλα έδειχναν, μια δικτατορία με επικεφαλής τον Πλαστήρα θα διέθετε όχι μόνο πολιτικά ερείσματα αλλά και βάση.

Αντ' αυτού, όμως, τη δικτατορία θα επέβαλλε τελικά ένας μονήρης στρατηγός, στερούμενος οπαδών και χωρίς ιδιαίτερες σχέσεις με το Παλάτι, εξαιτίας κυρίως των γερμανόφιλων αισθημάτων του (είχε φοιτήσει στη Στρατιωτική Ακαδημία του Βερολίνου), ο Ιωάννης Μεταξάς, το όνομα του οποίου είχε γίνει γνωστό ως τότε μόνο εξαιτίας της στάσης που κράτησε στην υπόθεση παραπομπής των Εξ ως υπευθύνων για τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Την απόφαση του Μεταξά να εφαρμόσει στρατιωτικό νόμο για τη λύση από το πολιτικό αδιέξοδο στο οποίο είχαν οδηγηθεί τα πράγματα στην Ελλάδα ασφαλώς διευκόλυνε η συρροή θανάτων μέσα στην ίδια χρονιά (Ιανουάριος - Νοέμβριος 1936) έξι συνολικά ανδρών, αρχής γενομένης από τον Γ. Κονδύλη (ακολούθησαν οι Ελ. Βενιζέλος, Κ. Δεμερτζής, Π. Τσαλδάρης, Α. Ζαΐμης και Α. Παπαναστασίου), σε συνδυασμό με τη διεθνή συγκυρία και την πολύ κακή τροπή που έπαιρνε η διεθνής οικονομία.

---

Με αυτή τη χειρόγραφη δήλωση που φέρει την υπογραφή του Μουσολίνι ο τελευταίος με πονηρότητα και δολιότητα διαβεβαίωνε ψευδώς τον ανήσυχο ιταλό πρεσβευτή Εμμανουέλε Γκράτσι ότι δεν θα επιτεθεί στην Ελλάδα. Ημερομηνία: 12 Σεπτεμβρίου 1939. Σχολιάζοντας την πρωτοφανή, που «ξεπερνούσε τα όρια του κωμικού», συμπεριφορά αρχηγού κράτους, ο Γκράτσι περιγράφει τον Μουσολίνι σε μία από τις λίγες συναντήσεις που «ευτύχησε» να έχει μαζί του στο στρατηγείο του, το Παλάτσο Βενέτσια: «Οταν εισήλθομεν με τον Τσιάνο εις την Αίθουσαν της Υδρογείου, την πρωίαν της 11ης Σεπτεμβρίου (1940), ο Μουσσολίνι, καθισμένος εις το γραφείον του, έτρωγε ένα τσαμπί σταφύλια. Εμείναμε όρθιοι, ως συνηθίζετο, εκείνος δε, εξακολουθών το έργον του, ήκουε χωρίς να με διακόψη ό,τι είχα να του εκθέσω περί των συνομιλιών μου με τον Μεταξάν»

---

Το δεύτερο παράδοξο στην πολιτεία Μεταξά ήταν η συνετή εξωτερική πολιτική που ακολούθησε. Παρά τα δεδηλωμένα γερμανόφιλα αισθήματά του, τάχθηκε εξαρχής υπέρ των θέσεων της Βρετανίας. «Η Ελλάς δεν είναι μία χερσόνησος περιβρεχομένη από θάλασσα αλλά μία θάλασσα περιβαλλομένη από ξηράς. Η Ελλάς δεν δύναται λοιπόν να τα βάλη ως εκ της γεωγραφικής της θέσεως με καμμίαν απολύτως ναυτικήν δύναμιν μεγάλην. Είναι πράγμα το οποίον ουδέ να σκεφθή τις δύναται. Η Ελλάς δύναται να θέση ως δόγμα πολιτικόν ότι εν ουδεμία περιπτώσει δύναται να ευρεθή εις στρατόπεδον αντίθετον εκείνου εις το οποίον ευρίσκεται η Αγγλία» δήλωνε. Η θέση του αυτή, ωστόσο, απόλυτα ορθή, όπως απεδείχθη, δεν τον εμπόδισε να προωθήσει σε όφελος της χώρας τις σχέσεις του με το Γ' Ράιχ και την Ιταλία υιοθετώντας μια συνετή τακτική ισορροπιών που συνέπλεε απόλυτα με το εθνικό συμφέρον. Αλλά και ως στρατιωτικός κατέβαλε τα μέγιστα όσον αφορά την πολεμική προπαρασκευή της χώρας παραμονές του πολέμου, παρά τη δυσμενή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ο στρατός και την παραλυσία που είχε επικρατήσει με τον εθνικό διχασμό βενιζελικών και βασιλικών. Δίκαια, βεβαίως, του καταλογίζεται η αμέλεια που επέδειξε στην οχύρωση των ελληνικών συνόρων από τη μεριά της Αλβανίας, από εκεί όπου τελικά η Ελλάδα δέχθηκε την επίθεση, ρίχνοντας όλο το βάρος του στη μεθόριο με τη Βουλγαρία, εκεί όπου οργάνωσε τη δική του γραμμή Μαζινό.

Η απόφαση του Μουσολίνι όμως να επιχειρήσει την επίθεση από την Αλβανία δεν βασιζόταν αποκλειστικά στις στρατιωτικές πληροφορίες που διέθετε, απόρρητες στο σύνολό τους, σχετικά με τον βαθμό της ελληνικής ετοιμότητας στα ελληνοαλβανικά σύνορα.

Οπως αποκαλύπτεται από την ανάγνωση 21 άγνωστων ως πριν επιστολών του Εμμανουέλε Γκράτσι που δημοσιεύθηκαν σε διάστημα λιγότερο του ενός μήνα, μεταξύ Ιουλίου και Αυγούστου 1945, στην εφημερίδα «Τζιορνάλε ντελ Ματίνο» της Ρώμης, η κυκλοφορία της οποίας διεκόπη κάπου τη δεκαετία του 1960, και οι οποίες βρέθηκαν σε φακέλους του Ιστορικού Αρχείου του ΥΠΕΞ, ο Μουσολίνι είχε από νωρίς στήσει ένα καλά οργανωμένο δίκτυο πρακτόρων - Τσάμηδες όλοι - που δούλευαν σε βάρος της χώρας μας απολαμβάνοντας έναν απίστευτο πακτωλό χρημάτων που έστελνε η Ρώμη εξαγοράζοντάς τους.

Ετσι, ενώ ως σήμερα γνωρίζαμε, από αρχεία μάλιστα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, για τη βδελυρή συνεργασία του Νουρεντίν Μπέη, ενός αιμοδιψούς ηγέτη των Τσάμηδων ο οποίος συνεργάστηκε με τους Γερμανούς και ήταν από τους πρώτους που μαζί με τους ομοθρήσκους του από τον φόβο αντιποίνων κατέφυγαν ζητώντας άσυλο στην Αλβανία όταν η χώρα μας ελευθερώθηκε, με την αποκάλυψη αυτών των επιστολών του ιταλού διπλωμάτη μαθαίνουμε για μία ακόμη συνωμοσία που είχε στηθεί από πολύ νωρίτερα, νωρίτερα και από αυτή την κήρυξη του πολέμου, σε βάρος της χώρας μας.

Στα σχέδια του Μουσολίνι και του επιτελείου του, «ολίγων ανθρώπων μοχθηρών και κατεχομένων υπό παράφρονος μεγαλομανούς ονείρου» (Γκράτσι, 28 Ιουλίου 1948), περιλαμβανόταν, πλην της αποστολής δήθεν εμπόρων και άλλων επαγγελματιών, για τη συλλογή πληροφοριών με στόχο τη διακρίβωση του φρονήματος του ελληνικού λαού αλλά και του στρατού, η εξαγορά ελλήνων πολιτικών για την παράδοση της χώρας μας άνευ όρων.

Η αθλία αυτή πολιτική βεβαίως δεν μπορούσε να περάσει διά της ιταλικής πρεσβείας στην Αθήνα. Εγνωσμένης εντιμότητας ο Γκράτσι και από εκείνους τους ελαχίστους που είχαν ταχθεί εγκαίρως αντίθετοι στη δόλια πολιτική της φασιστικής Ιταλίας σε βάρος της χώρας μας, κατέληγε μετά βεβαιότητος κατά την ακρόαση μαρτύρων στη δίκη των ενόχων της φασιστικής στρατιωτικής ηγεσίας ότι ένας από αυτούς πρέπει να ήταν κάποιος αρκετά πλούσιος τσάμης έμπορος, του οποίου αποκρύπτει το όνομα και ο οποίος τον είχε επισκεφθεί στην Αθήνα. «... Πιθανόν να είχε ανατεθή εις αυτόν η εντολή να πλησιάση ελληνικάς τινας προσωπικότητας, θεωρουμένας ικανάς να εξαγορασθούν. Αλλά και αν έτσι συνέβη, η πορεία των πραγμάτων αποδεικνύει ότι ούτος ή δεν εξετέλεσεν την εντολήν του ή, εάν την εξετέλεσε, δεν είχε καμμίαν επιτυχίαν» έγραφε στις 24 Αυγούστου 1945. Σε άλλα σημεία εξάλλου ξεκάθαρα ο Γκράτσι μιλούσε για τον πολυτελή βίο ορισμένων αξιωματούχων στους Αγίους Σαράντα και στις γύρω περιοχές της Ν. Αλβανίας που είχαν ήδη μετονομασθεί από τους ιταλούς φασίστες και τους αλβανούς συνεργάτες τους, οι ίδιοι που κατεδίωξαν αγριότατα τον ελληνικό πληθυσμό.

«Θα του πάρω την Κέρκυραν»!

Ο Γκράτσι δεν έκρυβε τον θαυμασμό του για την εντιμότητα του Μεταξά, την ευγένεια και δημοτικότητα του βασιλιά, τη βδελυγμία του για το μίσος με το οποίο εκτόξευσε ο Τσιάνο στις 30 Απριλίου 1940 μέσα στο ιταλικό ΥΠΕΞ τη φράση «δεν θα ήτο δυνατόν να ευρεθή κανείς Αλβανός να βγάλη από την μέσην τον Βασιλέα;». Κατά τον Γκράτσι, η Ιταλία προσδοκούσε σε συνεργασία της Ελλάδας αν τον αγγλόφιλο Γεώργιο διαδεχόταν ο αδελφός του Παύλος με δεσμούς αγχιστείας, λόγω Φρειδερίκης, με τη Γερμανία... Στις εκθέσεις του Γκράτσι δεν απουσιάζει ο θαυμασμός του για την ελληνική Διπλωματική Υπηρεσία, «κατά πολύ ανωτέρα της πραγματικής σπουδαιότητος της χώρας που αντεπροσώπευεν», τον στρατό και τον λαό της. Περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα την αδημονία του Μουσολίνι να κατακτήσει τη χώρα προτού καν εισβάλει σε αυτήν, πουλώντας της μόλις έξι μήνες πριν από την επίθεση πολεμικό υλικό, ζητώντας αντί χρημάτων «ελαιόλαδον», στη δε απαίτησή του να πάρει από τον ανθιστάμενο να υποπέσει στις ορέξεις του Μεταξά την εκμετάλλευση των ορυχείων Λοκρίδος, θα λάβει την εξής αποστομωτική εντολή: «Ειπέ εις τον Μεταξάν ότι, εάν δεν με ικανοποιήση εις το ζήτημα του μεταλλείου της Λοκρίδος, θα του πάρω την Κέρκυραν!».

Τα περιγραφόμενα υπό του Γκράτσι ξεπερνούν ακόμη και τη φαντασία του πιο τολμηρού ερευνητή γεγονότων της εποχής. Σύντομα η ιστορική έρευνα θα τα έχει στη διάθεσή της σε ειδική έκδοση που ετοιμάζει το ΥΠΕΞ. Η σημερινή μνεία γίνεται με αφορμή μια επώδυνη επέτειο για τη χώρα μας, ένα πραξικόπημα, που όμως είναι γενναίο να ειπωθεί εδώ ότι μπορεί να ανέστειλε τον κοινοβουλευτισμό, με όλες τις συνέπειες που αυτό εσήμανε για τον τόπο, αλλά συνετέλεσε στη στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας, στο μέτρο που βοηθούσαν βεβαίως οι συνθήκες, επιτρέποντάς της να γράψει μία από τις ενδοξότερες και ηρωικότερες σελίδες της ιστορίας της, σε αντίθεση με εκείνο της 21ης Απριλίου, που οδήγησε σε καταρράκωση του στρατιωτικού φρονήματος και σε κρίση στις σχέσεις λαού και στρατού.

Η κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών.

Το ΒΗΜΑ,